در این مقاله به معرفی تقسیمات اقلیمی ایران و بررسی معماری اقلیم گرم و خشک، ویژگی های ساختمان ها و بافت شهری این مناطق پرداخته شده است.
مقدمه ای بر معماری اقلیمی
شرایط اقلیمی هر منطقه، همواره یکی از موضوعات مهم در حوزه معماری است. معماران برای تأمین آسایش باید عوامل محیطی و اقلیمی همچون آفتاب، باد، بارندگی و سرمای زمستان و گرمای تابستان را مدنظر داشته باشند. در هر اقلیم، فرم ساختمان تابع شرایط اقلیمی آن منطقه است؛ مصالح و جزئیات اجرایی نیز باید به گونه‌ای انتخاب شوند که از اقلیم و شرایط محیطی حداکثر استفاده را داشته باشند و آسایش انسان را با حداقل مصرف انرژی مهیا شود.
تقسیمات اقلیمی ایران به چهاردسته زیر دسته‌بندی می‌شوند:
- اقلیم معتدل و مرطوب (سواحل جنوبی دریای خزر)
- اقلیم سرد (کوهستان های غربی)
- اقلیم گرم و خشک (فلات مرکزی)
- اقلیم گرم و مرطوب (سواحل جنوبی)
خانه‌ها در مناطق پرباران سواحل دریای خزر، به صورت برون‌گرا، با امکان تهویه طبیعی و بام شیب‌دار ساخته می‌شوند. خانه‌ها در مناطق بیابانی حاشیه کویر، به صورت درون‌گرا و با بام محدب و در مناطق سرد به صورت متراکم اجرا می‌شوند و در مناطق گرم و مرطوب نیز خانه‌ها با بیشترین استفاده از سایه و کوران هوا طراحی و اجرا می‌شوند.
خصوصیات آب و هوایی اقلیم گرم و خشک
اقلیم گرم و خشک وسیع‌ترین اقلیم در ایران، از نظر سطح اشغال می‌باشد. خانه‌ها باید از تابش مستقیم آفتاب و گرمای شدید محفوظ بمانند، همچنین به دلیل رطوبت کم، بادها گرم و خشک می‌وزد. ویژگی‌های اقلیم گرم و خشک، كم آبی، گرمای شدید در تابستان به همراه طوفان‌های شنی در برخی از مواقع سال و وزش باد در جهات مختلف و همچنین سرمای شدید در زمستان می‌باشد.
ویژگی‌های معماری بومی اقلیم گرم و خشک
شاخص اصلی معماری بومی این نوع اقلیم، درونگرایی می‌باشد. این نوع معماری دارای حیاط مركزی بوده و اتاق‌ها معمولاً در چهار سمت آن واقع شده است و به منظور تهویه فضای داخلی، در گوشه‌ای از بنا بادگیر ساخته میشود. فرم حیاط‌ها معمولاً به صورت گودال باغچه می‌باشد.
در طراحی معماری اقلیم گرم و خشک كه دارای طوفان‌های شدید همراه با شن و گرمای زیاد در تابستان و سرمای شدید در زمستان است، هماهنگی با طبیعت و شرایط محیطی ضرورت بیشتری پیدا می‌کند، به عنوان نمونه در این اقلیم بایستی فرم پلان فشرده باشد تا سطوح كمتری در مقابل نور خورشید قرار گیرند.
به علت تابش شدید نور خورشید در تابستان و سرمای زیاد زمستان، جهت قرارگیری ساختمان در سمت جنوب تا جنوب شرقی می‌باشد تا بیشترین میزان انرژی را در فصل زمستان دریافت كند. همچنین به منظور استفاده از بادهای مناسب، معماران گذشته از بادگیر استفاده می‌كردند تا بدین شیوه، جریان هوای مطبوع را به داخل اتاق‌ها انتقال دهند و هوای گرم به بیرون فرستاده شود.
مقابله با گرما در اقلیم گرم و خشک
بطور کلی ساختمان‌های این‌گونه مناطق با مصالحی از قبیل خشت و گل که ظرفیت حرارتی زیادی دارند بنا شده‌اند. پلان ساختمان‌ها تا حد امکان متراکم و فشرده بوده و کوشش گردیده تا آنجا که ممکن است سطح خارجی ساختمان‌ها به نسبت حجم آن‌ها کم باشد و کوشش شده است تا بیشترین سایه ممکن بر سطوح خارجی ایجاد گردد.
در بیشتر نواحی این‌گونه مناطق بدلیل کمبود بارندگی و در نتیجه کمبود چوب سقف ساختمان‌ها به شکل خرپشته، طاق یا گنبد و بدون هیچ‌گونه اسکلت و از خشت خام و گل ساخته شده است. به منظور تقلیل هر چه بیشتر حرارت ایجاد شده در دیوارها در اثر تابش آفتاب، معمولاً سطوح خارجی سفیدکاری شده است.
سخن پایانی
در این مقاله معماری اقلیم گرم و خشک و ویژگی های آن بر اساس کتاب اقلیم و معماری مرتضی کسمایی شرح داده شد. به طور کلی برای طراحی در هر اقلیم باید شرایط محیطی و نکات کلیدی طرح را لحاظ نمود تا بتوان با کمترین انرژی و هزینه به نتیجه مطلوب برسیم.
منبع: کتاب اقلیم و معماری، مرتضی کسمایی
