در این مقاله به معرفی تقسیمات اقلیمی ایران و بررسی معماری اقلیم گرم و مرطوب، ویژگی های ساختمان ها و بافت شهری این مناطق پرداخته شده است.
مقدمه ای بر معماری اقلیمی
شرایط اقلیمی هر منطقه، همواره یکی از موضوعات مهم در حوزه معماری است. معماران برای تأمین آسایش باید عوامل محیطی و اقلیمی همچون آفتاب، باد، بارندگی و سرمای زمستان و گرمای تابستان را مدنظر داشته باشند. در هر اقلیم، فرم ساختمان تابع شرایط اقلیمی آن منطقه است؛ مصالح و جزئیات اجرایی نیز باید به گونه‌ای انتخاب شوند که از اقلیم و شرایط محیطی حداکثر استفاده را داشته باشند و آسایش انسان را با حداقل مصرف انرژی مهیا شود.
تقسیمات اقلیمی ایران به چهاردسته زیر دسته‌بندی می‌شوند:
- اقلیم معتدل و مرطوب (سواحل جنوبی دریای خزر)
- اقلیم سرد (کوهستان های غربی)
- اقلیم گرم و خشک (فلات مرکزی)
- اقلیم گرم و مرطوب (سواحل جنوبی)
خانه‌ها در مناطق پرباران سواحل دریای خزر، به صورت برون‌گرا، با امکان تهویه طبیعی و بام شیب‌دار ساخته می‌شوند. خانه‌ها در مناطق بیابانی حاشیه کویر، به صورت درون‌گرا و با بام محدب و در مناطق سرد به صورت متراکم اجرا می‌شوند و در مناطق گرم و مرطوب نیز خانه‌ها با بیشترین استفاده از سایه و کوران هوا طراحی و اجرا می‌شوند.
خصوصیات آب و هوایی اقلیم گرم و مرطوب
سواحل جنوبی ایران که به‌وسیله رشته کوه‌های زاگرس از فلات مرکزی جدا شده‌اند، اقلیم گرم و مرطوب را تشکیل می‌دهند. میزان ریزش باران سالیانه بسیار اندک، رطوبت زیاد هوا در تمام فصول سال، اختلاف کم درجه حرارت بین شب و روز، پوشش گیاهی اندک و… از جمله ویژگی‌های اقلیم گرم و مرطوب محسوب می‌شود.
طراحی معماری در اقلیم گرم و مرطوب
از مهم‌ترین اهداف طراحی اقلیمی در اقلیم گرم و مرطوب می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
- کاهش دمای هوای داخلی
- محافظت از ساختمان در برابر تابش نور خورشید با ایجاد حداکثر سایه اندازی
- استفاده از جریان هوا برای ایجاد تهویه طبیعی
بافت شهری در اقلیم گرم و مرطوب
ایجاد سایه و جریان هوا دو عامل شکل‌دهنده بافت شهری و فرم بنا در اقلیم گرم و مرطوب می‌باشند. به دلیل نیاز به سایه‌اندازی ابنیۀ مجاور و نیاز به ایجاد جریان هوا، بافتی نیمه باز در این اقلیم ایجاد شده است.
ویژگی های معماری مناطق اقلیم گرم و مرطوب
در طراحی معماری برای مناطق اقلیم گرم و مرطوب، اکثر ساختمان‌ها نیمه‌درون‌گرا هستند و اتاق‌ها در اطراف یک حیاط مرکزی قرار دارند.
تفاوت عمده خانه‌ها با ابنیه مشابه در اقلیم گرم و خشک در این است که با وجود آن‌که ساختمان‌ها درون گرا می‌باشند ولی ارتباط بین آن‌ها با فضای خارج، کاملا بسته نیست و پنجره‌های بلند و مرتفع و ایوان‌های وسیع، رو به فضای بیرون ساختمان دارند. به صورت کلی در اقلیم گرم و مرطوب ساخت بناها به صورت حیاط مرکزی و نیمه‌درون‌گرا می‌باشد.
ارتفاع اتاق در این مناطق از سایر مناطق اقلیمی ایران بیشتر است، از این جهت که گرمای هوا در فضای داخل به بالا می‌رود و در نتیجه دمای هوا در ارتفاع پایین‌تر اتاق کاهش می‌یابد و با وجود پنجره‌های زیر سقف در دو طرف اتاق، هوای گرم تهویه می‌شود.
ایوان در مناطق اقلیم گرم و مرطوب از سایر نواحی بزرگتر است و فضای بسیار مهمی در ساختمان محسوب می‌شود. علاوه بر این‌که عمل تهویه در ایوان به خوبی صورت می‌گیرد و این بخش از بنا در سایه نیز قرار دارد. اغلب ایوان‌ها دور حیاط مرکزی و همچنین در یک یا دو سمت خارج بنا ساخته می‌شوند.
مصالح مورد استفاده در اقلیم گرم و مرطوب
به دلیل گرمای زیاد و کم بودن نوسان درجه حرارت در طول شبانه‌روز، مصالح مورد استفاده در اقلیم گرم و مرطوب باید از ظرفیت حرارتی کمی برخوردار باشد. چوب یکی از بهترین انواع مصالح در این مناطق است، زیرا حرارت را به کندی منتقل می‌کند. البته به دلیل پوشش گیاهی اندک، در این‌گونه مناطق استفاده از چوب به ندرت صورت می‌گیرد.
مصالح مورد استفاده در بیشتر خانه‌ها خشت و آجر می‌باشد و بام‌ها کاه‌گلی و مسطح هستند. در سال‌های گذشته، در برخی از شهرهای اقلیم گرم و مرطوب، برای ایجاد جریان هوا، از بادگیر استفاده می‌شده است.
سخن پایانی
در این مقاله معماری اقلیم گرم و مرطوب و ویژگی های آن بر اساس کتاب اقلیم و معماری مرتضی کسمایی شرح داده شد. به طور کلی برای طراحی در هر اقلیم باید شرایط محیطی و نکات کلیدی طرح را لحاظ نمود تا بتوان با کمترین انرژی و هزینه به نتیجه مطلوب برسیم.
منبع: کتاب اقلیم و معماری، مرتضی کسمایی
