در این مقاله به معرفی تقسیمات اقلیمی ایران و بررسی معماری اقلیم معتدل و مرطوب و ویژگی های آن پرداخته شده است.
مقدمه ای بر معماری اقلیمی
شرایط اقلیمی هر منطقه، همواره یکی از موضوعات مهم در حوزه معماری است. معماران برای تأمین آسایش باید عوامل محیطی و اقلیمی همچون آفتاب، باد، بارندگی و سرمای زمستان و گرمای تابستان را مدنظر داشته باشند. در هر اقلیم، فرم ساختمان تابع شرایط اقلیمی آن منطقه است؛ مصالح و جزئیات اجرایی نیز باید به گونه‌ای انتخاب شوند که از اقلیم و شرایط محیطی حداکثر استفاده را داشته باشند و آسایش انسان را با حداقل مصرف انرژی مهیا شود.
تقسیمات اقلیمی ایران به چهاردسته زیر دسته‌بندی می‌شوند:
- اقلیم معتدل و مرطوب (سواحل جنوبی دریای خزر)
- اقلیم سرد (کوهستان های غربی)
- اقلیم گرم و خشک (فلات مرکزی)
- اقلیم گرم و مرطوب (سواحل جنوبی)
خانه‌ها در مناطق پرباران سواحل دریای خزر، به صورت برون‌گرا، با امکان تهویه طبیعی و بام شیب‌دار ساخته می‌شوند. خانه‌ها در مناطق بیابانی حاشیه کویر، به صورت درون‌گرا و با بام محدب و در مناطق سرد به صورت متراکم اجرا می‌شوند و در مناطق گرم و مرطوب نیز خانه‌ها با بیشترین استفاده از سایه و کوران هوا طراحی و اجرا می‌شوند.
اقلیم معتدل و مرطوب و شرایط آب و هوایی آن
سواحل دریای خزر دارای آب و هوای معتدل همراه با بارندگی فراوان است که رطوبت هوا را زیاد می‌کنند. دمای هوا در روزهای تابستان معمولاً بین 25 تا 30 درجه ی سانتی‌گراد و شب‌ها بین 20 تا 23 درجه سانتی‌گراد و در زمستان معمولاً بالای صفر است. بارش در تابستان نیز اغلب به صورت رگبار می‌باشد. شهرهای رشت، بندر انزلی، بابلسر و گرگان در این منطقه قرار دارند.
ویژگی های معماری بومی مناطق اقلیم معتدل و مرطوب
برای حفاظت ساختمان از رطوبت بیش از حد زمین، خانه‌ها بر روی پایه‌های چوبی ساخته شده‌اند. در بعضی از دامنه‌ها که رطوبت کمتر است معمولاً خانه‌ها بر روی پایه‌هایی از سنگ و گل ساخته می‌شوند. برای حفاظت اتاق‌ها از باران و عدم نفوذ باران به داخل، ایوانک‌های عریض و سرپوشیده‌ای در اطراف اتاق‌ها وجود دارد.
بیشتر ساختمان‌ها با مصالحی با حداقل ظرفیت حرارتی بنا شده‌اند و در صورت استفاده از مصالح ساختمانی سنگین، ضخامت آن‌ها در حداقل میزان ممکن حفظ شده است. زمانی که نوسان دمای روزانه هوا کم است، ذخیره حرارت هیچ اهمیتی ندارد و علاوه بر این مصالح ساختمانی سنگین تا حدود زیادی تأثیر تهویه و کوران را که یکی از ضروریات این منطقه است کاهش می‌دهند.
در تمام ساختمان‌های این منطقه باید از کوران و تهویه طبیعی استفاده شود. به طور کلی پلان‌ها گسترده و فرم کالبدی از شکل‌های هندسی طویل تشکیل شده است. به منظور حداکثر استفاده از وزش باد در ایجاد تهویه طبیعی در داخل اتاق‌ها، جهت قرارگیری ساختمان‌ها با توجه به جهت وزش نسیم‌های دریا تعیین شده است. در نقاطی که بادهای شدید و طولانی می وزد، قسمت‌های رو به باد ساختمان‌ها کاملاً بسته است.
ساختمان‌ها به صورت غیر متمرکز و پراکنده در ساخته شده‌اند .به دلیل بارندگی در این مناطق، بام‌ها شیب‌دار است و شیب بیشتر آن‌ها تند است. شیب بام از یک سو یا چند طرف به سمت بیرون کشیدگی دارد تا از خانه در برابر بارندگی محافظت کند. جبهه اصلی نورگیری اکثر اتاق‌ها و ایوان‌ها به سمت جنوب است. حیاط اصلی ساختمان نیز در سمت جنوب قرار دارد.
عناصر اصلی ساختمان و سازماندهی پلان در اقلیم معتدل و مرطوب
از نظر طراحی اقلیم معتدل و مرطوب، پیش‌بینی سه نوع فضای مختلف برای واحدهای مسکونی این منطقه ضروری است: فضای داخلی، فضای آزاد یا حیاط و فضای نیمه‌محصور کنترل شده یا ایوان. فضاهای داخلی یکپارچه و مرتبط با یکدیگر و پنجره‌های آن بزرگ و قابل باز شدن باشد.
کارآمد‌ترین طرحی که در مورد ترکیب استفاده از جریان هوا در ایجاد کوران در فضاهای داخلی و محافظت این فضاها در برابر بادهای توام با باران وجود دارد، سرسرای بادگیر است. سرسرای بادگیر، راهروی میانی سرپوشیده‌ای به‌عرض حدود 2 تا 3 متر است که در سرتاسر پلان امتداد دارد.
چنین معبری می‌تواند حتی در مواقعی‌که سرعت باد کم است یا در مواقع وزش بادهای توام با باران، جریان هوای نسبتاً مناسبی را در طول مسیر خود ایجاد نماید. چنین سرسرایی می‌تواند به‌شبکه‌های بازشویی مجهز شود که در صورت بسته شدن، مانع از نفوذ باران به‌محیط داخلی شده اما امکان جريان يافتن هوا در این محیط را فراهم سازند.
سخن پایانی
در این مقاله معماری اقلیم معتدل و مرطوب و ویژگی های آن بر اساس کتاب اقلیم و معماری مرتضی کسمایی شرح داده شد. به طور کلی برای طراحی در هر اقلیم باید شرایط محیطی و نکات کلیدی طرح را لحاظ نمود تا بتوان با کمترین انرژی و هزینه به نتیجه مطلوب برسیم.
منبع: کتاب اقلیم و معماری، مرتضی کسمایی
